Ζώντας στην καταστροφή*

Ρεζινάλντ Μπλανσέ

«Ο πόλεμος είναι θεϊκός»

Joseph de Maistre

Όσον αφορά τον πόλεμο στον κόσμο μας σήμερα η κατάσταση παρουσιάζεται περιληπτικά ως εξής: «Από το 1991, αναφέρει ο Κλώντ Σερφάτι [Claude Serfati][1], οι ένοπλες συγκρούσεις επιμένουν και πληθαίνουν. Το 2020, το Ινστιτούτο UCDP/PRIO μέτρησε 34 ένοπλες συγκρούσεις ανά τον κόσμο. Υπολογίζεται ότι το 90% των θανάτων που προκλήθηκαν από τους πολέμους κατά τη δεκαετία του 1990 ήταν άμαχοι. Το 2000, τα Ηνωμένα Έθνη μέτρησαν 18 εκατομμύρια πρόσφυγες και εσωτερικά εκτοπισμένους, ενώ το 2020 ήταν 67 εκατομμύρια. Η πλειονότητα αυτών των συγκρούσεων λαμβάνει χώρα στην Αφρική». Έχουν περιγραφεί ως «εμφύλιοι πόλεμοι» ή «εθνοτικοί». Από τις 24 Φεβρουαρίου 2022, ο πόλεμος στην Ουκρανία από την Ρωσία διαφοροποιείται λόγω ορισμένων ίδιων γνωρισμάτων. Αρχικά, ο πολιτικός του χαρακτήρας: πρόκειται για έναν πόλεμο ανεξαρτησίας. Ένα ελεύθερο Κράτος δέχεται επίθεση από μια νεοϊμπεριαλιστική Ρωσία υπό την ηγεσία του Βλαντιμίρ Πούτιν. Εν συνεχεία, ο στρατιωτικός και γεωγραφικός του χαρακτήρας: είναι ένας «ολοκληρωτικός πόλεμος» και «υψηλής έντασης» που λαμβάνει χώρα στην καρδιά της Ευρώπης. Οι επιχειρήσεις του αποσκοπούν στην καταστροφή της υπό κατάληψη χώρας και θα συνεχιστούν μέχρι να υποταχθεί. Πρόκειται για έναν υβριδικό πόλεμο που συνδυάζει τα κλασικά μέσα στρατιωτικής μάχης στο πεδίο της μάχης με τον εξ αποστάσεως πόλεμο μέσω των βομβαρδισμών και των μη επανδρωμένων αεροχημάτων. Τέλος, απειλεί με χρήση ατομικών όπλων. Αυτή είναι η καινοτομία. Οι Ουκρανοί, στρατιωτικοί και πολίτες μαζί, που υπερασπίζονται τις ζωές τους, το λαό τους και τη χώρα τους, δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια. Το υποδειγματικό θάρρος και των μεν και των δε, έχει επαινεθεί. Όπως και η τόλμη και η αντοχή τους. Δεν υπάρχει ούτε μοιρολατρία ούτε παραίτηση σε αυτή την περίπτωση.

Αλλά υπάρχει ο τρόμος. Ο πανικός του πυρηνικού πολέμου εισχωρεί αθόρυβα στην Ευρώπη. Το ομολογούμε είτε υποκύπτοντας είτε αντιστεκόμενοι, ο πανικός εξαπλώνεται. Το άγχος της αποκάλυψης μπροστά στο τέλος του κόσμου βασανίζει πράγματι εμάς τους Ευρωπαίους. Προσπαθούμε να ξορκίσουμε τον κίνδυνο. Αλλά εδώ δεν υπάρχει κανένα απόλυτο όπλο που να λειτουργεί. Και ελλείψει ενός τέτοιου όπλου, επικρατεί η βεβαιότητα για τον αφανισμό του κόσμου. Γνωρίζουμε την απάντηση ενός Ρέιμοντ Άρον [RaymondAron]. Πυρηνικός πόλεμος; Απίθανος αλλά όχι αδύνατος. Σε αντίθεση με τη λογική αισιοδοξία του μεγάλου κλαουζεβιτσινικού θεωρητικού, ο φιλόσοφος Ζαν-Πιέρ Ντυπιύ [Jean-Pierre Dupuy] πάσχισε από την πλευρά του, να κατασκευάσει τη θεωρία μίας «πεφωτισμένης καταστροφολογίας». Υποστηρίζει τη βεβαιότητα της ατομικής σύγκρουσης. Πρέπει να το παραδεχτούμε αν θέλουμε να είμαστε σε θέση να την αποφύγουμε αποτελεσματικώς. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να μηχανευτούμε λύσεις για να παρακάμψουμε το ειδάλλως αναπόφευκτο. Η ματαιότητα της λεγόμενης στρατηγικής πυρηνικής αποτροπής είναι προφανής. Αν δεν πάρουμε το δρόμο της καταστροφής των πυρηνικών όπλων η τραγωδία θα γίνει. Από τύχη δεν έχει συμβεί μέχρι τώρα. Μπορεί να είναι το αποτέλεσμα του ατυχήματος: αυστηρά ενδεχόμενο, επομένως. Ο κίνδυνος έγκειται στην ίδια την ύπαρξη των πυρηνικών όπλων και όσο θα υπάρχουν ο κίνδυνος θα επικρατήσει[2].

Με έναν τρόπο πιο ριζικό αναμφίβολα, ο Πιέρ-Ανρί Καστέλ [Pierre-Henri Castel] υποστηρίζει απερίφραστα το αναπόφευκτο της πυρηνικής καταστροφής[3]. Δεν θα είναι τυχαία. Εγγράφεται στην ίδια τη φύση των πραγμάτων. «Η ίδια η λειτουργία του πολιτισμού, τα ίδια τα μέσα της ειρηνικής του ευημερίας φαίνεται να συνωμοτούν για την ίδια του την καταστροφή[4]». Ήδη από μόνη της η ίδια η φυσιολογική και φρόνιμη ζωή θα οδηγήσει την ανθρωπότητα στην καταστροφή της. Τα πάντα σήμερα επιτρέπουν να το εικάσουμε και μάλιστα να το γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Αλλά αυτή η γνώση απορρίπτεται: δεν θέλουμε να το πιστέψουμε. «Εντούτοις, το χειρότερο είναι βέβαιο». Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο οραματιστής ψυχαναλυτής, θα χρειαστούν «αρκετοί αιώνες» και με κόστος πολλούς «αποκαλυπτικούς πολέμους (πυρηνικούς, βιολογικούς, χημικούς κ.λπ.)»[5]. Αλλά ένα μεγαλύτερο κακό από το «επερχόμενο Κακό» θα είναι η «διεστραμμένη απόλαυση» που θα έπαιρναν κάποιοι από αυτό, «αποκομίζοντας από την ίδια την καταστροφή που έρχεται όλες τις πιθανές απολαύσεις»[6].

Θα μπορούσε να είναι αυτή η κατάλληλη ανάγνωση του οργίου της συντέλειας του κόσμου που επικαλείται ο Κριστιάν Σαλμόν [Christian Salmon] με αφορμή το «μεγάλο πάρτι του σεξ» στο οποίο προσκλήθηκε όλο το Κίεβο τον περασμένο Οκτώβριo[7]; Οι διοργανωτές σκόπευαν να «χρησιμοποιήσουν το όπλο του σεξ ενάντια στα πυρηνικά όπλα», την απειλή των οποίων είχε μόλις ανανεώσει ο Βλαντιμίρ Πούτιν. Επρόκειτο για διεστραμμένη απόλαυση και διαστροφή της απόλαυσης ή για μια διακηρυγμένη επιβεβαίωση, ειρωνεία που αναμφίβολα έφτασε στα όριά της, της ευχαρίστησης της ζωής που αντιτίθεται στις δυνάμεις του θανάτου; Το σενάριο καταστροφής του πυρηνικού βομβαρδισμού μετατράπηκε σε μια λάγνα παρωδία. Έγινε μουσική υπόκρουση που ευνοούσε την ανάμειξη και γλέντι που μουτζώνει μια θλιβερή μοίρα. Η διέξοδος και η φαντασίωση που αφέθηκαν ελεύθερα δεν ήταν, στην προκειμένη περίπτωση, εκκλήσεις στον εκούσιο θάνατο τον οποίο και οι δύο αποκόμιζαν μία πονηρή υπεραπόλαυση να χλευάζουν. Ήταν όχι στη θυσία. Σε αντίθεση με τον Ζοζέφ ντε Μέστρ [Joseph de Maistre], ο οποίος παρέμεινε υποταγμένος στη γοητεία που ασκούσε πάνω του το αίμα. Ας δούμε εκεί την επίδραση του αντικειμένου που ακτινοβολούσε ενσωματωμένο στον πόλεμο και του έδινε την αύρα του θεϊκού μυστηρίου.

Στο ερώτημα που τίθεται, με την οξύτητα του άγχους που χαρακτηρίζει την εποχή του πολέμου, πώς να φτιάξουμε κόσμο από το αδύνατο του κόσμου, ο λακανικός γνώμονας υποδεικνύει, εν είδη απάντησης, τον σκουπιδό-κοσμο και την καίρια θέση που πρέπει να του δοθεί[8]. «Καταδεικνύοντας το αδύνατο της ζωής για να κάνουμε τη ζωή έστω και λίγο πιο δυνατή», με αυτούς τους όρους ο Λακάν ορίζει το επάγγελμα του ψυχαναλυτή[9]. Είναι η ηθική του και η πολιτική του. Δεν πρόκειται απλώς για τον ψυχαναλυτή μάρτυρα και διερμηνέα της εποχής του. Πρόκειται συνάμα για τον ίδιο ακτιβιστή ψυχαναλυτή που ο Jacques-Alain Miller πρώτος θεσμοθέτησε ως τον πρωτεργάτη της λακανικής δράσης στον πολιτισμό, η οποία δεν είναι τίποτα λιγότερο από τη διάθλαση της επιθυμίας του αναλυτή για ζωή.

Μετάφραση από τα γαλλικά: Ελένη Ρηγούτσου